Daar is ie eindelijk. De open impact bond

Tel Aviv heeft de primeur met de eerste gecrowdfunde social impact bond ter wereld. Bij mijn weten is er alleen in de VS al eens een poging gedaan om zo’n ‘pay-for-success’ constructie via crowdfunding rond te krijgen. Maar die strandde vroegtijdig. In Israel is het nu wel gelukt. Bijna 230 particuliere investeerders brachten in totaal zo’n €245.000 bijeen, in wat werd aangekondigd als een kans om deel te worden van de ‘impact investment revolution’. En daar zit wel wat in.

Wat er zo vernieuwend is

Eerst maar even kort, waar het eigenlijk over gaat. In Tel Aviv wordt de komende 2,5 jaar een pilot uitgerold van een nieuwe aanpak tegen eenzaamheid onder ouderen. De kern van de aanpak is dat professionals en vrijwilligers ouderen gaan helpen om een netwerk van betekenisvolle relaties op te bouwen, waarmee ze weer meer direct met de samenleving in contact komen. Het ligt voor de hand om voor zo’n maatschappelijk programma bij de overheid aan te kloppen voor financiering. Zoals bij elke social impact bond, heeft de overheid echter gezegd dat zij pas voor het programma gaat betalen als blijkt dat het succesvol is. In dit geval, als de eenzaamheid inderdaad aanzienlijk afneemt. 

Om te zorgen dat het programma toch kan starten, moeten andere partijen bereid worden gevonden om een investering te doen. Die dragen dan het financiële risico, maar kunnen in ruil daarvoor ook wat terugverwachten. Als het programma een succes wordt dan levert dat in Tel Aviv naar verwachting 5% rendement op. De overheid is bereid om bij succes dus meer te betalen dan het programma eigenlijk kost. De argumentatie daarbij is geënt op kostenbesparing. Doordat de eenzaamheid afneemt, worden ook negatieve effecten van eenzaamheid verkleind. In de Israëlische casus wordt bijvoorbeeld gesproken over verhoogde kans op depressie, dementie en hartfalen. Kortom, minder eenzaamheid werkt door in lagere kosten voor gezondheidszorg, besparing voor de overheid, en daaruit kan dan het rendement worden betaald.

Dat is Israel. Nederland is internationaal een van de koplopers op het terrein van impact bonds, hoewel het instrument zeker niet op grote schaal wordt ingezet. Dat komt onder meer doordat het doorgaans nogal wat overleg vereist om tot duidelijke prestatie-afspraken te komen. Bij alle bestaande impact bonds – zowel in Nederland als internationaal – zitten mede daarom altijd maar een beperkt aantal, grotere, investeerders aan tafel. Vaak zijn dat banken en fondsen. 

In Tel Aviv is de impact bond nu voor het eerst ‘open gemaakt’ voor kleine, particuliere investeerders en de lokale gemeenschap zelf. Een mondiale primeur. Er zijn overigens wel een paar grote investeerders bij betrokken, die samen rond €400.000 investeren. De 228 kleine investeerders lenen via crowdfundingplatform Fundit gemiddeld €1.000 uit, maar kleinere en fors grotere bedragen waren ook mogelijk.   

Waarom het belangrijk is

Rond 2015 zat ik regelmatig bij het ministerie van Binnenlandse Zaken om mee te denken over de opkomst van verschillende nieuwe manieren van financieren, waaronder crowdfunding en social impact bonds. Het ministerie betaalde mee aan uiteenlopende, maar los van elkaar lopende pilots en ik zat in de crowdfundingkoker. Daarin ging het gesprek vaak vooral over participatie (iedereen kan meedoen) en het democratiseren van financiering en eigenaarschap. Bij impact bonds ging het hoofdzakelijk over het wegnemen, voor de overheid, van financiële risico’s van grote maatschappelijke interventies. Ik heb toen al eens een voorstel neergelegd om crowdfunding in te zetten voor het rondkrijgen van social impact bonds. Maar daar was het veel te vroeg voor. 

In Tel Aviv was de tijd er nu kennelijk wel rijp voor. Hopelijk krijgt dat elders navolging, want er zitten volgens mij een aantal kansen verknoopt aan zulke open social impact bonds:

• Versterking van communities. Wat mij betreft is de potentie van open impact bonds om (lokale) gemeenschappen te versterken veruit de belangrijkste. Er staat altijd een maatschappelijk vraagstuk centraal dat mensen lokaal raakt. De open impact bond maakt het voor individuen uit een gemeenschap én voor collectieven en organisaties uit een gemeenschap mogelijk om mee te investeren en om zich meer eigenaar en betrokken te voelen bij de maatschappelijke interventie. Hoe in Tel Aviv precies het profiel van de investeerders is, kan ik nu (nog) niet beoordelen. In elk geval heeft de overgrote meerderheid van de investeerders niet eerder geïnvesteerd in een crowdfundingproject via Fundit. Dat doet vermoeden dat geïnteresseerden echt op het programma af zijn gekomen en niet tot meer reguliere, vaak rendementszoekende, investeerders rondom het platform behoren. 
• Actieve betrokkenheid. Uit crowdfunding weet ik dat zo’n gevoel van betrokkenheid zich heel vaak ook vertaalt in een daadwerkelijke, actieve betrokkenheid. Een effect van een open impact bond kan daarmee zijn dat niet alleen het financiële plaatje rond komt, maar de uitvoering van het programma ook nog eens wordt versterkt doordat er meer actief draagvlak is. 
• Meer kans voor kleinere impact bonds. Van een andere orde, maar zeker ook een potentiële kans, is dat het eenvoudiger wordt om kleinere impact bonds te realiseren. Onder grote investeerders is een van de meest gehoorde bedenkingen dat de tijdsinvestering in voorbereiding van een impact bond alleen opweegt tegen de opbrengsten als het om grote programma’s en grote investeringen gaat. Kleine programma’s zijn stomweg minder interessant. Via standaardisatie in contracten en voorwaarden wordt hier en daar al gewerkt aan constructies om kleinere programma’s toch te kunnen financieren (zoals het Brabant Outcomes Fund). In combinatie met open bonds komt financiering van zulke programma’s nog meer binnen handbereik.

Drie kanttekeningen bij open impact bonds

In de kantlijn drie opmerkingen over hoe het denken en doen rond open impact bonds ook zo weer kan ontsporen. Ten eerste, impact bonds zijn een oplossingsrichting, geen must. Er zijn tal van, terecht kritische bedenkingen over of zo’n prestatieconstructie wel altijd (of zelfs ooit) gewenst is bij maatschappelijke interventies. 

Ten tweede, zoals bij crowdfunding vaker het geval is, bestaat het risico dat een open variant van impact bonds vooral in het vizier komt als de reguliere, grote investeerders het laten afweten. Crowdfunding moet niet het afvalputje worden van elders afgeserveerde investeringsvoorstellen. Een aanverwante valkuil is dat aan grote investeerders andere (lees: financieel gunstigere) voorwaarden worden geboden dan aan de andere investeerders. In Tel Aviv is dat nadrukkelijk niet het geval; de voorwaarden zijn voor iedereen dezelfde.

Tot slot, er zitten grenzen aan de mate waarin crowdfunding participatie stimuleert en democratiserend werkt. Ik schreef eerder al eens dat het een vorm van stemmen met de portemonnee blijft, die niet voor iedereen bereikbaar is. Bovendien zitten er flinke uitdagingen aan het laten participeren van individuen en communities bij het vaststellen van de voorwaarden van een impact bond. In Tel Aviv is dat deel geregeld door de ‘ankerpartijen’, en krijgt de kleine investeerder een hapklaar aanbod. Dat neemt echter niet weg dat open impact bonds de stem en het eigenaarschap van communities kan versterken. Wat dat betreft hoop ik, dat het programma in Tel Aviv in meerdere opzichten een succes gaat worden.